Một hang đá Giáng sinh được trưng bày tại Lucéram, miền đông nam nước Pháp, ngày 18/12/2015, trong khuôn khổ cuộc trưng bày “Circuit des Crèches”, hàng năm giới thiệu hàng trăm hang đá Giáng sinh, được sắp đặt trên các con phố của ngôi làng miền núi mang dáng dấp Trung Cổ, phía bắc thành phố Nice. AP - Lionel Cironneau

Mỗi dịp cuối năm, khi các thành phố và thị trấn Pháp rực rỡ sắc màu của mùa Giáng sinh, một câu hỏi quen thuộc lại nổi lên: Có nên bày trí hang đá Giáng sinh trong các tòa thị chính?  Đằng sau một biểu tượng tưởng chừng thuần túy lễ hội là một cuộc tranh luận sâu sắc, phản ánh những căng thẳng lâu dài trong xã hội Pháp giữa truyền thống văn hóa và nguyên tắc thế tục.

Từ biểu tượng tôn giáo đến di sản văn hóa

Hang đá Giáng sinh xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1223, khi thánh Phanxicô thành Assisi dựng hang đá với người và động vật thật tại làng Greccio, Ý. Ban đầu đây là một loại hình trình diễn công cộng mang tính tôn giáo và sân khấu, nhằm tái hiện sự ra đời của Chúa Giêsu.

Truyền thống bày trí hang đá du nhập vào Pháp thế kỷ XVII, qua vùng Provence, nơi những bức tượng nhỏ “santons” được sáng tạo, biểu tượng cho “vị thánh nhỏ”. Trong nhiều thế kỷ, hang đá chỉ xuất hiện trong nhà thờ hoặc không gian công cộng, chưa phổ biến trong gia đình. Chỉ từ thời Cách mạng Pháp, khi việc dựng hang đá Giáng sinh ở các địa điểm công cộng mới bị cấm, người dân đã tìm ra cách đối phó: dựng những hang đá nhỏ trong nhà, một cách lén lút. Truyền thống này bắt đầu từ đó.

Sang thế kỷ XIX, hang đá Giáng sinh chủ yếu trở thành một vật phẩm mang tính phổ biến trong đời sống dân gian. Dù vẫn giữ hình ảnh Chúa Hài Đồng và các con vật, người ta bắt đầu tạo dựng xung quanh đó một bối cảnh với những nhân vật đặc trưng của từng vùng hoặc từng ngôi làng. Hang đá nhanh chóng trở thành một yếu tố của văn hóa dân gian địa phương, một di sản văn hóa, chứ không còn đơn thuần là một biểu tượng tôn giáo.

Ngày nay, người Pháp vẫn còn khá gắn bó với hang đá Giáng sinh. Cứ 10 người thì có 4 người cho biết họ bày một hang đá trong nhà. Tỷ lệ tương tự cho biết họ làm điều đó vì yêu thích truyền thống hơn là do niềm tin tôn giáo.

Biểu tượng tôn giáo trong không gian công quyền

Về bản chất, hang đá Giáng sinh tái hiện sự ra đời của Chúa Giêsu, sự kiện trung tâm của Kitô giáo. Điều này khiến hang đá không thể tách rời khỏi ý nghĩa tôn giáo ban đầu của nó. Trong bối cảnh đó, việc đặt một hang đá trong trụ sở các cơ quan công quyền lập tức đặt ra vấn đề về tính trung lập của Nhà nước, một nguyên tắc được khẳng định mạnh mẽ kể từ luật năm 1905 về việc tách biệt giữa Giáo hội và Nhà nước.

Theo tinh thần của luật này, Nhà nước Pháp không công nhận hay ưu ái bất kỳ tôn giáo nào, và không gian công quyền phải được giữ trung lập. Chính vì vậy, sự xuất hiện của một biểu tượng Kitô giáo trong tòa thị chính, dù chỉ trong thời gian ngắn của mùa lễ, đã làm dấy lên nghi ngờ  về việc vi phạm nguyên tắc thế tục.

Khoảng trống pháp lý và các phán quyết trái chiều

Luật 1905 không đề cập cụ thể đến trường hợp hang đá Giáng sinh. Thay vào đó, luật để ngỏ khả năng cho phép các biểu tượng có nguồn gốc tôn giáo nếu chúng được trưng bày trong khuôn khổ văn hóa, nghệ thuật hoặc lễ hội.

Sự mơ hồ này khiến các tòa án hành chính buộc phải xét xử từng trường hợp riêng lẻ. Hệ quả là những phán quyết không đồng nhất: có nơi được phép giữ hang đá vì yếu tố truyền thống và văn hóa địa phương, những nơi khác lại bị yêu cầu tháo dỡ. Sự thiếu nhất quán này góp phần duy trì tranh cãi và tạo cảm giác rằng pháp luật chưa đưa ra được một ranh giới rõ ràng.

Dù việc trang trí hang đá Giáng sinh trong các cơ quan hành chính được pháp luật quy định rất chặt chẽ, một số địa phương vẫn tiếp tục làm điều này mỗi năm, bất chấp nguy cơ vi phạm luật 1905. Một số thị trưởng đã bị đưa ra tòa vì vi phạm quy định này. Một vài người thành công trong việc bảo vệ mình trước pháp luật, nhưng phần lớn đã bị kết án. Để biện minh, nhiều địa phương viện dẫn yếu tố “nghệ thuật” hoặc “truyền thống lâu đời”, song tòa án yêu cầu phải chứng minh rằng hang đá đã hiện diện gần như liên tục trong tòa thị chính từ trước năm 1905, điều rất khó xác thực.

Đối mặt với các án phạt, một số thị trưởng tìm cách lách luật bằng những biện pháp mang tính hình thức, như đặt hang đá trên xe di động, hoặc chuyển sang lắp đặt ở công trình phụ nằm ngoài trụ sở chính quyền. Theo một số đại diện hiệp hội thị trưởng, đây chỉ là những trường hợp cá biệt, không phản ánh xu hướng chung.

Ngược lại, các tổ chức bảo vệ nhân quyền và nguyên tắc thế tục cho đây là một cuộc đối đầu chính trị thực sự, trong đó hang đá Giáng sinh bị sử dụng như công cụ để thách thức luật thế tục 1905.

Truyền thống hay vi phạm thế tục?

Tranh cãi quanh hang đá Giáng sinh phản ánh hai cách nhìn đối lập về bản sắc Pháp. Đối với một bộ phận người dân và các chính quyền địa phương, hang đá ngày nay đã vượt ra khỏi khuôn khổ tôn giáo để trở thành một yếu tố của di sản văn hóa và dân gian, đặc biệt tại các vùng như Provence. Nhiều người dựng hang đá không phải vì đức tin, mà vì gắn bó với truyền thống.

Ngược lại, những người bảo vệ nghiêm ngặt nguyên tắc thế tục cho rằng, bất chấp lớp vỏ văn hóa, hang đá Giáng sinh vẫn là một biểu tượng tôn giáo rõ rệt. Việc cho phép trưng bày nó trong không gian công quyền, theo họ, có thể tạo ra tiền lệ nguy hiểm và làm xói mòn tính thế tục của Nhà nước, nhất là trong một xã hội ngày càng đa dạng về tôn giáo và văn hóa.

Vấn đề bị chính trị hóa

Theo thời gian, việc trưng bày hang đá Giáng sinh không chỉ là một đối tượng tranh luận pháp lý, mà còn trở thành một biểu tượng chính trị. Một số chính trị gia, đặc biệt ở cánh hữu, xem việc bảo vệ hang đá là cách khẳng định “cội rễ Kitô giáo” và bản sắc truyền thống của nước Pháp. Trong khi đó, cánh tả và các tổ chức bảo vệ thế tục coi việc phản đối hang đá là cần thiết để bảo vệ những nguyên tắc căn bản của nền Cộng hòa.

Tranh cãi chưa có hồi kết

Cuối cùng, tranh cãi quanh hang đá Giáng sinh cho thấy một nghịch lý đặc trưng của xã hội Pháp: làm thế nào để dung hòa giữa lịch sử văn hóa gắn liền với Kitô giáo và một mô hình Nhà nước thế tục nghiêm ngặt. Chừng nào câu hỏi này chưa có lời giải rõ ràng, chừng đó vào mỗi mùa Giáng sinh hang đá sẽ tiếp tục là tâm điểm của những cuộc tranh luận vượt xa ý nghĩa ban đầu của nó.

(Theo RFI)