Trên một công trường xây dựng tại Bắc Kinh, Trung Quốc, ngày 11/07/2025. AP - Mahesh Kumar A.

Trong nhiều thập niên, Trung Quốc đã trải qua giai đoạn tăng trưởng thần tốc, từng bước thu hẹp khoảng cách với Mỹ và trở thành động lực chính của kinh tế toàn cầu. Nhưng bức tranh hiện tại đã đổi màu. Cuộc đối đầu thương mại với Mỹ đã phơi bày những yếu điểm về cấu trúc của nền kinh tế Trung Quốc, đồng thời cũng là phép thử khắc nghiệt với mô hình phát triển của Trung Quốc.

Những thách thức từ giảm phát, khủng hoảng bất động sản, hiệu quả đầu tư thấp, cách tân kỹ nghệ hạn chế và già hóa dân số sẽ quyết định liệu Trung Quốc có thể duy trì đà tiến và tiệm cận Mỹ, hay bị chựng lại trong nhiều thập niên tới. Khoảng thời gian “đình chiến thuế” 90 ngày vừa được tổng thống Mỹ thông báo giúp giảm áp lực tức thời, nhưng triển vọng dài hạn vẫn bất định.

RFI tiếng việt giới thiệu bài viết của tác giả Tatiana Serova trên trang mạng của tuần báo Pháp L’Express (11/08/2025) về những thách thức của kinh tế Trung Quốc trong cuộc cạnh tranh với Mỹ .

Theo tác giả bài viết, cho đến gần đây, quỹ đạo tăng trưởng của Trung Quốc rất ngoạn mục. Trong nhiều năm, nước này đã đạt mức tăng trưởng hai con số, khẳng định vị thế là động lực của nền kinh tế toàn cầu. Khoảng cách với Hoa Kỳ đã thu hẹp đáng kể. Vào đầu những năm 1990, GDP của Trung Quốc chỉ bằng chưa đến một phần mười GDP của Mỹ, nhưng đến năm 2024, con số này chiếm hơn 60%. Một số chuyên gia, bao gồm cả cựu chuyên gia kinh tế của Ngân hàng Thế giới Justin Lin Yi Fu, đã dự đoán nền kinh tế Trung Quốc sẽ soán ngôi Hoa Kỳ vào khoảng năm 2030.

Xét về sức mua tương đương, Trung Quốc hiện đang dẫn đầu cuộc đua. Nhưng xét về tổng tài sản tính bằng đô-la hiện tại và đặc biệt là GDP bình quân đầu người thì lại là một câu chuyện khác. Chủ tịch Tập Cận Bình gần đây đã đặt mục tiêu vượt qua giới hạn này vào năm 2049, kỷ niệm 100 năm thành lập Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Vào giữa tháng Bảy, Trung Quốc hân hoan với tỷ lệ tăng trưởng cao hơn dự kiến. Đó là do hiệu ứng « chạy trước » thuế nhập cảng mới, giúp xuất cảng tăng mạnh trong quý II. Nhưng về trung hạn, tốc độ tăng trưởng hàng năm dự kiến sẽ giảm, chỉ còn 4% vào năm 2025, thấp hơn mục tiêu 5% mà Bắc Kinh đề ra và 3,7% vào năm 2029, theo ước tính của IMF.

Trung Quốc hiểu rõ rằng động cơ chính của họ là công nghiệp sản xuất gia công giá rẻ sẽ không kéo dài mãi. Một phần vì chi phí lao động đã tăng. Các quốc gia Á châu khác như Việt Nam hay Nam Dương đã từ lâu cung cấp nguồn nhân công cạnh tranh hơn. Thêm vào đó, chiến lược đầu tư ồ ạt đang bị giảm hiệu suất. Ngày càng khó tạo thêm tăng trưởng từ mỗi đơn vị đầu tư mới. Nguyên nhân là việc trợ cấp vốn, vẫn được định hướng theo các ưu tiên của Đảng, chưa tối ưu.

Raphael Gallardo, kinh tế gia tại Carmignac (Tổ chức quản lý vốn đầu tư tại Pháp), nhận xét. “Các ngành được ưu á hiện nai, như sản xuất, duy trì lợi nhuận nhờ đơn đặt hàng và trợ cấp Nhà nước, cùng ưu tiên có được tín dụng ngân hàng, tất cả đều được tài trợ bằng thâm hụt ngân sách hai chữ số. Về dài hạn, Hoa Kỳ vẫn vượt trội hơn về tiềm năng phối trí nguồn lực.”

Trong khi sự hỗ trợ vẫn chủ yếu hướng tới phía cung, thì cầu lại không đủ. Do thiếu hệ thống an sinh xã hội thực sự, các hộ gia đình Trung Quốc tích trữ tiền tiết kiệm phòng ngừa rủi ro. Cú sốc Covid và khủng hoảng bất động sản càng làm xu hướng này nặng thêm, và những gói hỗ trợ lẻ tẻ được đảng thông báo chưa đủ để đảo ngược tình hình. Hệ quả là áp lực giảm phát, được nuôi dưỡng bởi tình trạng dư thừa sản xuất và tiêu dùng sụt giảm.

Chuyên gia Jeremy Zook (Fitch Ratings) nhận định :  “Chúng tôi ước tính tăng trưởng tiềm năng của Trung Quốc là 4,3%, nhưng tăng trưởng danh nghĩa chỉ khoảng 4% vì giảm phát đang ngày càng ăn sâu vào nền kinh tế. Nếu Trung Quốc không khai triển các biện pháp chính sách để đảo chiều xu hướng này, thì việc vượt Mỹ trong những năm tới sẽ khó khăn hơn nhiều.”

Nâng cấp sản xuất 

Nhận thức rõ điểm yếu, Bắc Kinh đang cố gắng nâng cấp chuỗi giá trị. Chính sách công nghiệp nay tập trung vào các ngành kỹ nghệ cao hơn như xe hơi điện hay pin quang năng.

Nhưng cuộc chiến thương mại ngày càng gay gắt làm tình hình phức tạp. Nhiều đối tác từ chối trở thành “nơi trút đổ”  hàng giá rẻ của Trung Quốc và dần đóng cửa thị trường. Alexander Brown, thuộc Tổ chức nghiên cứu Mercator về Trung Quốc, cảnh báo: “Với căng thẳng thương mại hiện nay, không chắc Trung Quốc còn duy trì được quyền thâm nhập các thị trường lớn nhất thế giới như Âu châu và Mỹ” . Các công ty xuất cảng Trung Quốc, vốn đã có biên độ lợi nhuận hẹp, giờ lại chịu áp lực giảm giá nhiều hơn nữa.

Trung Quốc rơi vào tình huống quen thuộc: “bẫy thu nhập trung bình” . Đây là khái niệm của Ngân hàng Thế giới để chỉ các nước đang phát triển sau giai đoạn cất cánh kinh tế sẽ rơi vào trì trệ năng suất nếu không có cách tân sáng tạo. Khoảng 108 quốc gia  như Brazil hay Thổ Nhĩ Kỳ rơi vào cái bẫy này. Một số nước khác như Hàn Quốc hay Ba Lan đã vượt qua. Trung Quốc, hiện được xếp vào nhóm “thu nhập trung bình cao”, tức đang ở ngã rẽ thoát khỏi bẫy .

Về công nghệ, tiến bộ của Trung Quốc là không thể phủ nhận. Sự kiện Deepseek đầu năm nay cho thấy Mỹ phải đối mặt với cạnh tranh trực tiếp từ Trung Quốc trong cuộc đua trí tuệ / trí thông minh nhân tạo. Tuy nhiên, các hạn chế xuất cảng chip tân tiến của Mỹ cho thấy Trung Quốc vẫn phụ thuộc vào kỹ nghệ Tây phương. Raphael Gallardo nhắc lại rằng, quan trọng hơn, “Mỹ vẫn vượt trội về năng lực chuyển cải tiến kỹ nghệ thành sản phẩm thương mại”. Ông nhắc tới Nhật Bổn vào thập niên 1980. Khi đó, sự trỗi dậy và tiến bộ kỹ nghệ từng khiến nhiều người kỳ vọng Nhật Bổn sẽ bắt kịp Mỹ. Nhưng giấc mơ đã không thành hiện thực: - Raphael Gallardo giải thích “Nhật Bổn không có tiềm năng như Mỹ trong việc khai thác nguồn vốn cho khoa học thông qua cải tiến sản phẩm và tiếp thị sản phẩm, dựa trên một mạng lưới hiệu quả kết hợp đại học, quỹ công và vốn mạo hiểm”.

Ngoài ra, môi trường kinh doanh ở Trung Quốc hiện chưa thể gọi là tối ưu để tạo điều kiện cải tiến sáng tạo. Florent Wabontn, là chuyên gia kinh tế của Ecofi nhắc nhở : “Từ 2021, tiêu dùng hộ gia đình và niềm tin doanh nghiệp đã bị suy giảm mạnh. Mà để cách tân, đầu óc kinh doanh là điều thiết yếu.” Một điểm yếu khác đó là tỷ lệ cao thất nghiệp ở nhóm thanh niên. Năm 2023, Bắc Kinh từng tạm ngừng công bố số liệu này trong khi nó vượt 20%... trước khi thay đổi phương pháp thống kê.

Dẫu vậy, vẫn có vài tín hiệu tích cực. Nicholas Lardy (Viện Peterson) nhận xét: “Không chỉ tỷ trọng tiêu dùng trong GDP tăng từ 2010, mà phần lớn chi tiêu này đang hướng vào lĩnh vực dịch vụ, vốn đang dần trở thành động lực tăng trưởng mới.”

Song nhiều thách thức vẫn còn, đặc biệt là tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ, yếu tố then chốt cho một hệ thống cách tân cải tiến hiệu quả,  hoặc về nguồn nhân lực.

Theo Raphael Gallardo, « Trung Quốc đào tạo năm triệu kỹ sư mỗi năm, nhưng tỷ lệ sinh đã sụt giảm nghiêm trọng và nước này không có tiềm năng như Mỹ trong việc thu hút nhân tài khoa học, doanh nhân ».

Điểm yếu thực sự của Trung Quốc vẫn là vấn đề nhân khẩu. Chính sách một con, dù đã chấm dứt, vẫn để lại hệ quả lâu dài. Năm 2024, dân số Trung Quốc giảm năm thứ ba liên tiếp. Từ nay đến 2050, dân số nước này dự kiến sẽ giảm gần 100 triệu người, theo Liên Hiệp Quốc. Kết quả là lực lượng lao động co hẹp lại. Nếu không có bước nhảy vọt về năng suất, Trung Quốc có nguy cơ “chưa giàu đã già.”