Bản đồ các cơ sở nguyên tử của Iran

Hiện tình.

Vào ngày 13 tháng Sáu năm 2025, Israel đã phát động một cuộc tấn công quy mô nhắm vào các mục tiêu tại Iran, bao gồm các cơ sở nguyên tử và quân sự, hai ngày trước khi Iran và Mỹ dự định tiếp tục đàm phán về một thỏa thuận nguyên tử ở Oman. Israel đã tấn công Iran với lý do là muốn ngăn chặn chương trình nguyên tử của Iran. Sau đó, Iran quyết định hủy bỏ việc đàm phán.

Sau cuộc tấn công của Israel, hiện tình Iran đang rất căng thẳng vì phải chịu nhiều tổn thất nghiêm trọng, nhất là các cơ sở nguyên tử tại Natanz bị thiệt hại nặng nề.

Các viên chức ngoại giao hai nước nhận thấy rằng cơ hội để tiếp tục đàm phán là mong manh hơn bao giờ hết, trong khi giới quân sự tỏ ra lo ngại nhiều hơn liệu là Israel có đủ năng lực để ngăn chặn các cuộc tấn công bằng võ khí nguyên tử của Iran hay không.

Triển vọng tái đàm phán Mỹ – Iran

Sau nhiều năm cắt đứt quan hệ ngoại giao, Mỹ và Iran đã không tiến hành bất cứ cuộc đàm phán nào về chương trình nguyên tử. Các tranh chấp về vấn đề này đã làm bế tắc bang giao hai nước và cả hai thường xuyên đe dọa và cáo buộc nhau. Mãi đến giữa tháng Tư năm nay, các cuộc đàm phán mới được khởi động lại. Hiện nay, với cuộc tấn công của Israel, nhiều vấn đề mới lại được đặt ra là liệu cơ hội cho các cuộc đàm phán Mỹ – Iran có được khởi động lại hay không, và nếu không, hậu quả sẽ ra sao.

Các cuộc đàm phán Mỹ – Iran về một thỏa thuận nguyên tử hiện nay bị gián đoạn, nhưng không nhất thiết phải đi đến kết luận là sẽ thất bại hoàn toàn. Thực tế cho thấy sau khi Israel tấn công Iran, các nỗ lực ngoại giao giữa Washington và Tehran đã bị đình trệ. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là cánh cửa ngoại giao bị đóng lại vĩnh viễn.

Nhìn chung, Iran đang đứng trước một bối cảnh mới là chiến cuộc sẽ tiếp tục leo thang và không biết phải làm gì để ứng phó: tìm kiếm một giải pháp để giữ thể diện dù có thể nhượng bộ nhất định, hoặc phải cố gắng tiếp tục con đường đấu tranh kiên cường chống Mỹ. Tehran phải lựa chọn phương sách nào trong những ngày tới, đó là vấn đề. Nhưng tình trạng suy yếu chung của Iran là vô cùng khẩn thiết vì không thể tự vệ trước các cuộc tấn công liên tục và toàn diện của Israel.

Tuy nhiên, trong tình hình mới này, giới lãnh đạo ở Tehran cũng sẽ khó từ bỏ chương trình phát triển võ khí nguyên tử. Tổng thống Mỹ Donald Trump dường như cũng muốn lợi dụng tình thế này, xem các cuộc tấn công của Israel như một phương tiện để gây áp lực lên Iran nhằm đạt được thỏa thuận. Nhưng triển vọng này không phù hợp với logic đang phổ biến ở Tehran để thể hiện thiện chí đàm phán.

Nguyên nhân

Về chủ yếu, từ lâu, Tây phương cáo buộc Iran là luôn nỗ lực bằng mọi cách để phát triển võ khí nguyên tử. Tehran phủ nhận điều này và cố biện minh rằng sản xuất chỉ dành cho mục đích dân dụng và phát triển năng lượng. Tuy nhiên, Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) đã cảnh báo rằng việc Iran sở hữu bom nguyên tử không còn xa lạ nữa, bằng chứng là Iran đã mở rộng đáng kể việc sản xuất uranium 60%, gần như là để cung cấp võ khí. Theo chiều hướng này, giới quan sát tỏ ra lo ngại về tiềm năng phát triển võ khí nguyên tử của Iran.

Giới quan sát hy vọng là các cuộc đàm phán lần này sẽ mở đường cho một thỏa thuận mới, nhưng liệu có khả thi hay không, đó là vấn đề. Các điểm còn gây tranh luận khác trong chương trình nghị sự là tiềm năng hỏa tiễn của Iran và chánh sách chung về Trung Đông, đặc biệt là sự hỗ trợ của Iran đối với các nhóm Hồi giáo chiến binh chống lại Israel, kẻ thù không đội trời chung của Iran.

Trong khoảng hai tháng đàm phán trước đây, hầu như không có tiến triển nào được ghi nhận. Giới quan sát cho rằng có thể Mỹ và Israel cùng theo đuổi một chiến lược “cảnh sát tốt, cảnh sát xấu”. Trong khi Israel chuẩn bị các kế hoạch cho chiến tranh, thì Mỹ lại cho rằng đang có được một cơ hội thuận lợi khác về mặt ngoại giao cần tận dụng. Nhưng vì yêu cầu của Mỹ là tối đa, ví dụ như Mỹ không cho phép Iran tinh luyện thêm uranium, ngay cả để sử dụng trong lĩnh vực dân dụng. Iran không thể đồng ý với điều này mà không bị mất mặt nên các cuộc đàm phán đã gặp thất bại.

Nội dung chương trình nguyên tử của Iran

Chương trình phát triển võ khí nguyên tử của Iran có lịch sử kéo dài hàng nhiều thập niên. Ngay từ năm 1984, người sáng lập nền Cộng hòa Hồi giáo Iran, Ayatollah Khomeini, đã ra lệnh phát triển võ khí nguyên tử. Trong nhiều năm, Tehran đã cố gắng giữ bí mật tối đa về chương trình này đối với công luận quốc tế. Vào những năm 1990, Mỹ lần đầu tiên nhận thức được tầm quan trọng của kế hoạch hợp tác giữa Iran và Nga về võ khí nguyên tử của Iran.

Năm 2002, một nhóm kháng chiến Iran đã thông báo cho Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế biết rằng Iran đang tiến hành xây dựng hoàn chỉnh một chu trình nhiên liệu nguyên tử. Đồng thời, họ cũng nêu các địa danh bí mật của các cơ sở nguyên tử của Iran để làm bằng chứng cụ thể. Kể từ đó, tranh chấp giữa Mỹ và Iran về chương trình nguyên tử của Iran đã bùng nổ.

Obama và thỏa thuận nguyên tử

Sau khi nhậm chức vào năm 2009, Tổng thống Mỹ Barack Obama đã tập hợp một liên minh quốc tế nhằm thuyết phục Iran tham gia đàm phán. Một chế độ trừng phạt rất chi tiết đã được Obama đề ra, nhằm gây ảnh hưởng nặng nề đến nền kinh tế của Iran. Vào tháng 8 năm 2015, Iran đã ký một thỏa thuận với sự tham gia của Đức, Pháp, Anh và Mỹ, trong khi vào thời điểm đó, Nga và Trung Quốc luôn bảo vệ lập trường của Iran.

Thỏa thuận giữa Mỹ và Iran nhằm mục đích ngăn chặn Iran chế tạo võ khí nguyên tử. Để đổi lấy những nhượng bộ về chương trình nguyên tử Iran cam kết khai thác và tinh luyện một số lượng lớn uranium nhưng phải được IAEA dành quyền kiểm soát, và bù lại, các biện pháp trừng phạt cùng rào cản thương mại đối với Iran sẽ được dỡ bỏ. Vấn đề không đạt được trong thỏa thuận này là không thể kiềm chế Iran tiến hành một chánh sách hung hăng trong khu vực. Hơn nữa, chương trình chế tạo hỏa tiễn tầm xa cũng không phải là một phần của thỏa thuận giữa hai bên.

Trump rút khỏi thỏa thuận

Vào năm 2018, trong nhiệm kỳ đầu tiên, Tổng thống Donald Trump đã đơn phương chấm dứt thỏa thuận đối với Iran và áp đặt các biện pháp trừng phạt mới về kinh tế. Đây là quyết định có động cơ chủ yếu do tình hình thực tế trong nước, vì Trump muốn liên kết với những người theo đường lối cứng rắn của đảng Cộng hòa, những người chưa bao giờ muốn có thỏa thuận với Iran và cũng đồng thời muốn đảo ngược các chánh sách của Obama.

Kết quả của việc rút lui này là Iran không còn tuân thủ các thỏa thuận trong việc tinh luyện uranium, ngay cả ở nồng độ cao hơn và việc giám sát của IAEA. Vào năm 2022, các quốc gia ký kết còn lại đã cố gắng khôi phục thỏa thuận, nhưng không thành công.

Các mục tiêu của Iran và Mỹ

Kể từ khi trở lại Tòa Bạch Ốc vào đầu năm 2025, Tổng thống Trump đã thúc đẩy một thỏa thuận mới bằng cách đe dọa Iran là sẽ hành động quân sự nếu các cuộc đàm phán thất bại. Iran không có lựa chọn nào khác ngoài việc tham gia đàm phán với Mỹ. Iran đã chịu áp lực nặng nề trước cuộc tấn công của Israel vào ngày 13 tháng 6 năm 2025, cả từ bên ngoài và bên trong. Cuộc xung đột với Israel đã làm Iran suy yếu đáng kể. “Trục kháng chiến” tự xưng đã bắt đầu chùn bước sau khi các lực lượng dân quân thân Iran như Hezbollah ở Lebanon, Houthi ở Yemen và Hamas ở Dải Gaza không còn thực lực như xưa.

Ngoài ra, Iran đang gặp phải một cuộc khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng trong lịch sử. Sự bất mãn của dân chúng càng ngày càng lan rộng hơn bao giờ hết khi các cuộc đàm phán về nguyên tử bắt đầu. Iran hy vọng rằng các biện pháp trừng phạt kinh tế được áp đặt sẽ chấm dứt, vì chúng được coi là một lý do quan trọng gây ra tình hình kinh tế thảm khốc hiện nay.

Tuy nhiên, đối với Hoa Kỳ, thời gian cho các cuộc đàm phán này là thuận lợi. Tổng thống Mỹ Trump dường như nhận ra rằng Iran “đủ suy yếu” để Mỹ đạt được một thỏa thuận. Nhờ thế, thanh danh của Trump sẽ nổi lên là một chuyên gia đàm phán quốc tế và “người kiến tạo hòa bình”. Trái với lời tuyên bố của Trump về triển vọng hòa đàm Ukraine, Trump không thể kết thúc cuộc chiến nhanh chóng. Hơn bao giờ hết, trong lúc này, Trump cần chứng minh là có một chánh sách đối ngoại thành công để thu phục thiện cảm người dân trong nước.

Vai trò của Iran

Iran đóng vai trò quan trọng trong khu vực Trung Đông, đặc biệt là liên quan đến chương trình nguyên tử. Mặc dù Iran khẳng định rằng chương trình nguyên tử chỉ nhằm mục đích hòa bình, nhưng các quốc gia khác, đặc biệt là Israel và Mỹ, vẫn lo ngại về năng lực quân sự của Iran. Iran đã chịu áp lực nặng nề từ cộng đồng quốc tế và các biện pháp trừng phạt kinh tế, nhưng vẫn kiên quyết duy trì và phát triển chương trình nguyên tử. Cuộc tấn công của Israel vào các cơ sở nguyên tử của Iran vào ngày 13 tháng Sáu năm 2025 đã làm gia tăng căng thẳng và khiến Iran phải đối mặt với nhiều thách thức mới. Tuy nhiên, Iran vẫn tiếp tục khẳng định quyền lợi chiến lược và tìm kiếm các giải pháp để bảo vệ quyền lợi sinh tử trước các áp lực từ bên ngoài.

Vai trò của Israel

Với cuộc tấn công vào Iran, Israel muốn ngăn chặn Iran trong việc chế tạo bom nguyên tử. Thực ra, Israel không chỉ tấn công các cơ sở nguyên tử mà còn cố tình giết chết các khoa học gia về nguyên tử và các tướng lãnh. Tuy nhiên, để có được một nhận định chính xác và toàn diện về mức độ cản trở Iran, có lẽ sẽ cần nhiều thời gian hơn. Hiện nay, Israel không thể phá hủy toàn bộ các cơ sở qua các cuộc không kích, vì những cơ sở như ở Fordo nằm ẩn rất sâu trong đá, khoảng 700 mét dưới lòng đất.

Theo nhiều dự đoán, sau cuộc tấn công quân sự của Israel, tiềm năng tinh luyện uranium của Iran vẫn còn nguyên vẹn. Iran hiện cố gắng tiếp tục sở hữu bom nguyên tử, vì đây cũng là cách bảo hiểm duy nhất để Iran chống lại các cuộc tấn công khác của Israel trong tương lai. Liệu Israel có thể có bất kỳ lợi thế nào trong tương lai lâu dài không, vấn đề này khó lường đoán.

(BBT)