Các gia đình chạy trốn khỏi cuộc giao tranh ở các tỉnh phía bắc Afghanistan trú ẩn tại một công viên công cộng ở Kabul, Afghanistan vào ngày 14 tháng Tám năm 2021. Nguồn: AAP

Bốn năm sau sự sụp đổ của Kabul, Liên Hiệp Quốc cho biết tình hình nhân quyền của phụ nữ và trẻ em gái tại quốc gia này đang ngày càng tồi tệ. Người Afghanistan là một trong những nhóm người tị nạn lớn nhất thế giới, với 2,6 triệu người tị nạn Afghanistan đã đăng ký trên toàn cầu. Các nhân vật hoạt động tại Úc đang kêu gọi chánh phủ liên bang, đẩy nhanh và giải quyết các đơn xin thị thực còn tồn đọng, của những người Afghanistan làm việc cho phái bộ Úc tại quê nhà của họ.

Khalid Amiri, cựu phóng viên của một đài truyền hình nhà nước ở Afghanistan, nói: "Trước năm 2021, chúng ta đã có nữ phi công, nữ quân nhân, nữ bác sĩ, nữ nghị sĩ và nữ ứng cử viên Tổng thống ở Afghanistan. Mặc dù hiện tại chúng ta đang nói về năm 2025, mọi người có thể nghĩ rằng tốc độ tiến bộ của phụ nữ có thể đã tăng lên gấp bội, nhưng thành thật mà nói, nó đã trở về thời kỳ đồ đá. Phụ nữ bị tước đoạt việc làm, trẻ em gái bị tước đoạt để theo học trường học hay đại học”.

Ông nói chuyện với SBS News về tình hình phụ nữ ở Afghanistan hiện nay, cho biết tình hình đã trở nên tồi tệ hơn kể từ khi thủ đô Kabul của đất nước bị Taliban chiếm đóng 4 năm trước, vào ngày 15 tháng Tám năm 2021.

Liên Hiệp Quốc cho biết, hơn 78% phụ nữ Afghanistan không được giáo dục, không có việc làm hoặc không được đào tạo.

Trong phúc trình mới nhất, Phái bộ Hỗ trợ của Liên Hiệp Quốc tại Afghanistan cho biết, việc di chuyển của phụ nữ ở nơi công cộng bị hạn chế nghiêm ngặt, với nhiều trường hợp phụ nữ bị bắt giữ, vì cáo buộc vi phạm các yêu cầu về quy định trang phục.

Người phát ngôn của Taliban là Zabiullah Mujahid, nói với SBS Pashto rằng, Taliban có quan điểm khác.

Zabiullah Mujahid nói, "Phụ nữ giờ đây đã tìm thấy một vị trí cho riêng mình, đó là quyền hợp pháp của họ dựa trên luật Sharia, điều mà họ đã bị tước đoạt trong nhiều năm. Ngày nay họ đã được xử dụng quyền của luật này, họ có thể dễ dàng đạt được các quyền của mình, tự đưa ra quyết định và tự quyết định vận mệnh của mình trong cuộc sống”.

Kể từ khi lên nắm quyền vào năm 2021, chính quyền Taliban đã khôi phục lệnh cấm phụ nữ được giáo dục, sau lớp 6.

Ông Mujahid cho biết, Taliban vẫn đang xem xét các cách thay đổi chương trình giáo dục, để phù hợp hơn với các nguyên tắc Hồi giáo và văn hóa Afghanistan.

Ông Zabiullah Mujahid nói, "Ban đầu, quyết định này được tuyên bố là tạm thời và nhu cầu sẽ được đánh giá. Chúng tôi muốn tìm ra một cách thức, tôn trọng các nguyên tắc Sharia của chúng tôi và đồng thời đạt được sự đồng thuận trong xã hội”.

Khi Afghanistan thoát khỏi cuộc nội chiến, từ năm 1996 đến năm 2001, Taliban đã kiểm soát phần lớn đất nước, áp đặt cách diễn giải của họ về luật Sharia, hay luật tôn giáo Hồi giáo.
 

Năm 2001, họ bị lật đổ bởi một cuộc xâm lược do Hoa Kỳ dẫn đầu, nhưng đã giành lại quyền kiểm soát khi lực lượng Hoa Kỳ rời đi 20 năm sau đó - vào năm 2021.
 

Kể từ đó, Taliban đã tìm kiếm sự công nhận quốc tế.
 

Vào tháng Bảy năm nay, Nga tuyên bố là quốc gia đầu tiên chính thức công nhận chính quyền Taliban ở Afghanistan.
 

Ông Mujahid nói rằng, họ hiểu vai trò của ngoại giao.
 

"Nhưng khi bạn không được ai công nhận và cánh cửa ngoại giao đóng lại, rồi họ lại đưa ra yêu cầu, thì điều đó không hiệu quả. Chúng tôi coi trọng mối quan hệ với Úc. Chúng tôi mong muốn có mối quan hệ tốt đẹp với đất nước này, với quốc gia Úc và với người Afghanistan đang sinh sống tại Úc. Các dịch vụ lãnh sự cần được cung cấp một cách có trách nhiệm, cho cộng đồng người Afghanistan đang sinh sống tại Úc”.

Một điều tra viên độc lập của Liên Hiệp Quốc về nhân quyền tại Afghanistan là Richard Bennett, đã trình bày một báo cáo lên Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc vào đầu tháng này, trong đó ông cho rằng hệ thống pháp luật và tư pháp đang bị lợi dụng, để đàn áp phụ nữ và trẻ em gái.

Ông đã trích dẫn các hành động, như việc đình chỉ các luật bảo vệ phụ nữ và trẻ em gái, bao gồm một đạo luật mang tính bước ngoặt, đã hình sự hóa 22 hình thức bạo lực như hiếp dâm và hôn nhân cưỡng bức.

Trong khi đó Maryam Zahid là Giám đốc điều hành của Afghanistan ‘Women On the Move’, một nhóm tập trung vào việc trao quyền cho phụ nữ thông qua kiến thức về kỹ thuật số và tài chánh, vận động sức khỏe phụ nữ và việc làm.

Maryam Zahid nói, "Bản thân tôi đã đến đây tị nạn 26 năm trước và khi tôi đến Úc theo ‘Chương trình Phụ nữ Gặp Nguy cơ’ và đã 30 năm trôi qua, kể từ khi tôi buộc phải rời khỏi Afghanistan. Vì vậy, đã mất rất lâu để tôi có thể tự tin nói ra điều này và nói lên sự thật, về những rào cản mang tính hệ thống và luật pháp, chánh sách lỗi thời đã ảnh hưởng đến người tị nạn, đặc biệt là phụ nữ như thế nào”.

Bà mô tả tình hình ở quê nhà: "Kể từ khi Kabul sụp đổ và xã hội gia trưởng hiện nay, đang chi phối quyền của phụ nữ ở Afghanistan. Làm việc với họ, không dễ dàng như chúng tôi mong muốn. Ngay cả việc gửi tiền cho họ, cũng không hề dễ dàng. Việc đi nhận tiền bất kể chúng tôi gửi cho họ, những điều khoản nào cũng khá rủi ro”.

Bà nói rằng an toàn là một vấn đề then chốt và việc lạm dụng trí tuệ nhân tạo và mạng xã hội, đang đặt phụ nữ ở Afghanistan vào tình thế nguy hiểm.
 

"Những hình ảnh đó được xử dụng, để chống lại những người phụ nữ này. Thậm chí có một số trường hợp đã được báo cáo với Taliban và Taliban đã trực tiếp tìm thấy họ, và đúng vậy, họ đã nhận được cảnh báo và bị ngược đãi”.

Bà nói rằng, các nhà lãnh đạo ở Úc nên hành động.
 

“Các nhà lãnh đạo nên vượt ra ngoài việc đưa ra các tuyên bố. Họ nên đoàn kết với phụ nữ Afghanistan. Thật đáng buồn khi thấy, chúng ta đang bỏ qua một nửa dân số trong nước, mà còn cả những người phụ nữ di cư như tôi, đã trải qua dưới thời Taliban. Và chúng ta biết, tác động của những chấn thương tâm lý đó sẽ theo họ mãi mãi”.

Còn Khalid Amiri là một ký giả phát thanh truyền hình ở quê nhà và hiện đang sống tại Melbourne.
 

Ông nói rằng, không thể quên cuộc sống ở Afghanistan đã buộc ông phải chạy trốn vào năm 2021 như thế nào.
 

"Vào ngày 15 tháng 8, Kabul rơi vào tay Taliban và đó là cơn ác mộng tồi tệ nhất, đã trở thành sự thật đối với tất cả chúng tôi. Đó là định nghĩa rõ ràng nhất, về sự phản bội của cộng đồng quốc tế, đối với người Afghanistan. Họ đã đẩy người Afghanistan vào tay một chế độ, đang giết hại họ. Giờ đây, chế độ này lên nắm quyền và toàn bộ cộng đồng quốc tế đều nghĩ: 'Ồ, chúng tôi đã thu dọn hành lý và rời đi, và người Afghanistan biết phải làm gì với nó'”.

Ông nói rằng, ông bị ảnh hưởng bởi cảm tưởng tội lỗi của người sống sót và tự hỏi, tại sao mình có thể thoát khỏi tình cảnh đó, trong khi những người khác vẫn đang chật vật để rời khỏi đất nước.
 

"Tại sao cộng đồng quốc tế không lắng nghe, lời cầu xin của những cô gái Afghanistan còn sót lại ở Afghanistan? Thành thật mà nói với gia đình tôi, nơi tôi trò chuyện hàng ngày, không có một bức tranh tươi sáng hơn hay một hình ảnh tích cực nào, mà tôi nhận được từ họ hàng ngày. Đặc biệt là với những người trẻ tuổi, họ không nhìn thấy tương lai cho chính mình. Mọi thanh thiếu niên mà bạn gặp, đều đang cố gắng tìm cách rời khỏi đất nước”.

Ông nói đối với những người không thể đến được các nước phương Tây, họ buộc phải đến các nước láng giềng bao gồm Pakistan và Iran, nơi họ có thể phải đối mặt với sự tra tấn tàn bạo từ cảnh sát.
 

Ông cho biết, Iran đã gửi trả người tị nạn về Afghanistan, đây là một vấn đề khác đối với những người đã thoát khỏi sự trả thù của Taliban.
 

"Điều khiến chúng tôi rất khó chịu, là sự im lặng đến chói tai của các nhà lãnh đạo thế giới. Tất cả những gì chúng tôi thấy, chỉ là một vài dòng tweet lên án trên mạng xã hội từ họ, trong khi không có bất kỳ bước đi cụ thể nào, được thực hiện”.

Còn Patrick Ryan là một người hoạt động nhân đạo độc lập, cho các cựu nhân viên Afghanistan, làm việc tại Đại sứ quán Úc ở Kabul.

Ông từng là quản lý cơ sở vật chất tại đó.

Ông cho biết rất vui, khi Bộ Ngoại giao và Thương mại Úc (DFAT) liên lạc với ông vào năm rồi 2024, để hỗ trợ xác minh một số nhân viên hợp đồng của họ, từng làm việc tại Sứ quán Úc.

Ông Patrick Ryan nói, "Kể từ khi Úc quyết định rời khỏi đại sứ quán tại Kabul vào tháng 5 năm 2021, tôi đã bắt đầu một chiến dịch vận động khá bền bỉ kéo dài 6 tháng, bao gồm việc tập hợp một phái đoàn đại diện cho các nhân viên hợp đồng tại đại sứ quán, để tổ chức cho các đồng nghiệp của họ nộp đơn xin LEE tức là ‘Chương trình Nhân viên Afghanistan tại Địa phương’ cho Bộ Ngoại giao Úc”.

Được biết chương trình LEE được chánh phủ Úc thành lập vào năm 2012, như một con đường ưu tiên áp dụng thị thực nhân đạo, cho công dân Afghanistan làm việc cho chánh phủ Úc tại Afghanistan và có nguy cơ bị tổn hại do công việc của họ.

Chương trình đã kết thúc vào tháng 5/2024, nhưng các đơn xin chưa được giải quyết vẫn đang được cứu xét.

Kể từ năm 2012, chương trình đã giúp hơn 2.500 người Afghanistan và gia đình họ đến Úc.

Ông Ryan được biết có 13 người mà ông đang giúp đỡ, vẫn đang bị mắc kẹt ở Afghanistan, hoặc ở các nước thứ ba đang chờ kết quả và cần phải làm nhiều hơn nữa, để bảo đảm an toàn cho họ.

Ông Patrick Ryan nói, "Cuộc điều tra của Thượng viện và việc xem xét thủ tục nhập cư đã mất gần 3 năm. Trong thời gian đó, không có bất kỳ ai thuộc diện nhân viên hợp đồng nào, theo chương trình thị thực nhân đạo đặc biệt LEE của Afghanistan được giải quyết. Và bây giờ chúng ta đang thấy chánh quyền Albanese thực hiện các sửa đổi, loại trừ một số người trước đây có thể đủ điều kiện cho chương trình đó”.

Ông biết có 2 người đang chờ kết quả thị thực, đã có mặt tại đại sứ quán Úc ở Tehran, sau khi tòa nhà bị trúng hỏa tiễn.

Ông nói, "Sau đó họ bị tấn công, trong cuộc xung đột giữa Iran và Israel. Một số người trong số họ đã phải đi bộ đường dài, để rời khỏi Tehran và phải quay trở lại Afghanistan để ẩn náu, trong khi chờ thị thực”.

Nhưng ông nói vẫn còn hy vọng: "Tôi rất vui mừng khi thành viên trẻ nhất trong đội ngũ nhân viên của chúng tôi, người mà tôi tạm gọi là 'Khader' để bảo mật danh tính, sẽ đến Adelaide vào cuối tháng 8 năm nay, gần 4 năm sau khi Kabul sụp đổ. Cậu ấy mới chỉ 14 tuổi, khi làm việc tại đại sứ quán với tư cách là một họa sĩ tập sự. Kể từ đó, cậu ấy đã lấy được bằng kỹ sư tại Đại học Bách khoa Kabul và sắp sửa định cư cùng người thân ở Adelaide”.

Ông nói rằng điều thực sự quan trọng đối với chánh phủ Úc và Bộ Nội vụ Úc, là bảo đảm tiến trình cấp thị thực được đẩy nhanh tiến độ.

Ông nói, "Tôi hy vọng chánh phủ sẽ làm cho thủ tục này được đơn giản, để có thể đẩy nhanh tiến trình cấp thị thực cho những người vẫn còn ở đây sau 4 năm nữa, họ xứng đáng được Úc bảo vệ vì những đóng góp cho chúng tôi ở Afghanistan, trong suốt 20 năm phục vụ tại đó”.