Khi nói đến thành ngữ “Đỉa đeo chân hạc”, chẳng ai có thể nói về nguồn gốc của câu này hoặc không thể chỉ vạch một địa phương nào đó tại Việt Nam thường sử dụng nhiều nhất. Nhưng nếu hỏi “Đỉa đeo chân hạc” được dùng làm gì, thì có ngay câu trả lời chung là “miêu tả sự cách biệt của hai giai cấp” và khi nào là trường hợp hữu dụng nhất thì được đáp “trong tơ duyên trai gái”.

“Đỉa đeo chân hạc” được dùng rộng rãi trong xã hội Việt Nam vào thời kỳ mà giai cấp, quyền hành, vị thế, học thức, giàu sang phân biệt với bần hàn, thường dân, quê mùa, khờ khạo, nghèo hèn giữa vòng con người với nhau. Do đó, có ý tưởng cho rằng câu thành ngữ này có thể hình thành từ thế kỷ thứ X khi mà nước Việt tự chủ chấm dứt cả ngàn năm Bắc thuộc do Ngô quyền đánh tan quân Nam Hán trong trận Bạch Đằng oanh liệt (năm 938). Từ đó Việt Nam có vua, có triều đình, có luật lệ… Nói chung, chế độ phong kiến khởi sự và trong dân gian phân biệt đẳng cấp khác nhau qua nhiều khía cạnh. Đẳng cấp cao không hòa chung với đẳng cấp thấp - nếu không muốn nói là trên khinh dưới, giàu có vênh váo với nghèo khó!

Đỉa (tiếng Anh: Leech) là một sinh vật thường sống ở vùng nước ngọt như dưới ao bùn, sông lạch đầy bèo. Đỉa có đặc điểm là thân mềm, cơ bắp, dài từ vài milimét đến vài cm. Chúng thường có một giác hút ở đầu trước và một giác hút lớn hơn ở đầu sau, cho phép chúng bám vào vật chủ. Chúng chủ yếu được biết đến với khả năng hút máu. Một khi đỉa bám được vào bắp chân người thì khó mà gỡ ra vì chúng hút thật chặt vào da người và hút máu đến phình to gấp đôi lúc đói – người Việt thường nói “dai như đỉa” là vậy. Với người Việt ngày xưa, đỉa là vật hạ đẳng, ai cũng sợ. Khó mà tìm ra được bức tranh con đỉa do một họa sĩ Việt Nam vẽ! Họa hoằn có họa sĩ Úc vẽ đỉa vì y học cổ truyền Tây phương sử dụng đặc tính của đỉa làm cho máu cứ chảy ra nơi vết nó cắn không bị đông đặc trong phương pháp ngăn ngừa máu kết tụ.

Hạc là loài chim mang ý nghĩa biểu tượng thanh cao, quân tử, trường thọ, cao quý. Loài hạc có bộ lông màu đen tuyền hoặc trắng muốt và có tuổi thọ - chính vì vậy mà nó có biểu tượng là sự trường tồn, là tuổi thọ và sự bền vững. Hạc còn biểu tượng cho sự thanh đạm, thuần khiết nên được

đặt trên bàn thờ ngụ ý tới phẩm chất cao quý, mạnh mẽ đối đầu với khó khăn, mang lại may mắn và ấm êm. Truyền thuyết nói rằng hạc là chim tiên sống lâu, trong cuốn "Tướng hạc kinh" đã gọi hạc là "thọ bất khả lượng" (sống lâu không thể tính) hay "hạc thọ thiên tuế" (hạc sống nghìn năm). Trong Bát vật thì Hạc được thể hiện bằng hình hạc đứng trên lưng rùa thường để trên bàn thờ, đình, chùa.

Địa ở lẫn trong bùn, trong cỏ, trong bèo dưới nước. Hạc không lặn dưới nước để bắt tôm cá như cò; nhưng thường đậu nhẹ trên bèo, trên cỏ hay trên mặt nước cạn để rình mồi kiếm ăn.

Nếu nói rằng, người xưa quan sát trong thiên nhiên “đỉa đeo chân hạc” mà kết thành câu tục ngữ thì e không chỉnh vì đỉa khó mà bám vào chân hạc. Chính những cụ đồ Nho thâm thúy thấy đỉa và hạc là hai sinh vật khác hẳn nhau, không thể gần nhau nên mới đặt ra câu “Đỉa đeo chân hạc” để mô tả sự không cân xứng.

Câu nói “Đỉa đeo chân hạc” thường được dùng trong lãnh vực hôn nhân khi mà đằng gái kém hơn đằng trai về gia sản, về học vấn, về quyền hành hay về mọi khía cạnh. Dòng dõi nhà trai thuộc đẳng cấp cao không muốn mình kết thông gia với bên nhà gái; nên bắn tiếng bằng câu thành ngữ này để cô gái đừng “đeo như đỉa” vào cậu trai dầu có thể cả hai người trẻ này đã thương yêu nhau. Gia đình của người nam cho rằng không “môn đăng hộ đối” nên nhất định phải gạt cô gái kia ra xa.

Còn như nếu cô gái là con nhà khá giả, cao sang và cậu trai thuộc hàng dân nghèo khó, bấy giờ nhà gái không muốn chấp nhận cậu trai làm “rể Đông Sàng” thì có nói ra câu tục ngữ “Đỉa đeo chân hạc” này không? Chắc là không. Nhà gái sẽ nhẹ nhàng khuyên con gài đừng để người đời đàm tiếu “Đem bông hoa lài cắm bãi phân trâu” hay cảnh báo cậu trai chỉ thuộc hàng “Chuột sa hũ nếp” chứ chẳng thật lòng yêu con mình!

Thời thế, thế thời nay đã khác. Dầu ở trong nước hay hải ngoại. trai, gái Việt lớn lên nếu có khí phách thì đã lo tự lập, không hoàn toàn dựa nhờ vào tài sản, quyền hành của cha mẹ. Do đó, câu “Đỉa đeo chân hạc” hay “Chuột sa hũ nếp” hoặc “Bông lài cắm bãi phân trâu” không còn đắc dụng nữa. Nếu được như vậy, đó là điều mừng cho thế hệ trẻ - chẳng vì cái đồ sộ, quyền quý mà đánh đổi một nhân phẩm con người hoặc làm chết đi một tình yêu thấm thiết.

Một khi người ta vì trọng nhân cách, đức đô, và năng lực của nhau không dùng câu “Đỉa đeo chân hạc” để ám chỉ người dưới thấp lại muốn trèo cao… đó là lúc đáng mừng vậy! ª

(Viết cho Nam Úc & Dân Việt News)