Nguyễn Văn Tuấn (Úc châu)
.jpg)
Câu nói nổi tiếng của TT JF Kennedy qua bản viết tay: “And so, my fellow Americans: Ask not what your country can do for you – ask what you can do for your country. John F Kennedy”. (Nguồn gốc câu này có thể (chỉ có thể thôi) là lời nói của người giáo viên từng dạy học cho TT Kennedy. Nguồn: https://www.shapell.org/…/jfk-handwritten-quote-ask…/…)
Thỉnh thoảng, tôi bị hỏi “ông đã đóng góp gì cho đất nước mà ý kiến ý cò?” Lại có người giảng: “Đừng hỏi Tổ quốc có thể làm gì cho bạn, mà hãy hỏi bạn có thể làm gì cho Tổ quốc”.
Dà, nghe. Nghe rõ. Nhưng chưa thuyết phục.
Năm 1961, TT John F Kennedy đứng trước bục diễn thuyết, tóc vuốt bóng mượt, tung ra câu nói yêu nước đỉnh cao: “Đừng hỏi tổ quốc có thể làm gì cho bạn, mà hãy hỏi bạn có thể làm gì cho tổ quốc.”
Đám đông phấn khích, tim rạo rực niềm tự hào dân tộc. Ai cũng muốn xắn tay áo làm gì đó thật hoành tráng. Câu nói này giống như một bài hát truyền cảm hứng.
Nhưng, như một giai điệu quá ngọt ngào, nếu suy ngẫm kĩ, nó cũng có vài góc khuất.
Mặt sáng
Câu nói nổi tiếng của TT Kennedy giống như một lời hiệu triệu, khiến bạn muốn nhún nhảy theo, thúc đẩy bạn đóng góp cho đất nước, và làm quê hương mình thêm lung linh.
Vào thập niên 1960, nó truyền cảm hứng cho hàng ngàn người tham gia Peace Corps, giúp đỡ các cộng đồng ở châu Phi hay Nam Mĩ — như dạy học cho trẻ em ở Ghana hay xây giếng ở Peru… Còn ở trong nước, nó thôi thúc phong trào dân quyền, với những người như Freedom Riders liều mình đòi bình đẳng trên các chuyến xe bus.
Ngày nay, tinh thần này vẫn sống: nghĩ về những người tổ chức quyên góp thực phẩm trong đại dịch hay tình nguyện sau một đại thiên tai…
Câu nói này như mời bạn mang món phở ngon đến bữa tiệc quốc gia, ai mà không muốn góp phần (!)
Nó cũng gắn kết mọi người, như một cái ôm tập thể cho cả nước. Năm 1961, khi Chiến tranh Lạnh diễn ra và ai cũng lo lắng, câu nói đó cũng có thể diễn giải rằng “Cùng nhau, chúng ta sẽ vượt qua!”
Kết quả? Chương trình Apollo đưa người lên Mặt Trăng năm 1969, một cú hít toàn cầu nhờ sự hợp sức của các nhà khoa học và quân đội.
Ngày nay, bạn thấy tinh thần này khi cộng đồng tái thiết sau thảm họa, như xây lại trường học sau nạn cháy rừng ở California năm 2020 hay quyên góp cho Ukraine năm 2022… Câu nói này như hô: “Chúng ta là một đội, hãy làm đất nước mình thật tuyệt!”
Và đừng quên yếu tố vị tha. Trong một thế giới đầy cảnh “tôi trước đã”, câu nói này như nhắc bạn chia ngọt xẻ bùi.
Đó là tinh thần của lính cứu hỏa lao vào đám cháy hay giáo viên ở lại muộn để giúp học sinh yếu. Hi sinh một chút, được cả đống, nghe giống lí thuyết lẽ sống đáng thử, đúng không?
Mặt tối
Nhưng khoan đã, đừng vội tung hoa. Câu nói này có chút vấn đề, nhứt là khi bị lạm dụng. Nó hơi thiên vị, như một người bạn lúc nào cũng mượn xe đạp của bạn nhưng chẳng bao giờ mời lại tách cà phê.
Nó nhấn mạnh bạn nợ tổ quốc, nhưng tổ quốc nợ bạn thì sao?
Một chánh phủ tốt phải mang lại an sinh xã hội, cơ hội cho mọi người, và có khi là một hệ thống giao thông tốt. Nếu chỉ biết đòi hỏi kiểu như một chế độ bất tài ép bạn cống hiến cho “tổ quốc” trong khi siêu thị trống rỗng thì đúng là bất công.
Ở Liên Xô những năm 1930, nông dân bị ép “cống hiến” mùa màng cho nhà nước, nhưng kết quả là nạn đói cướp đi hàng triệu mạng sống. Đó chẳng phải thương vụ tốt lành gì.
Rồi còn vấn đề mơ hồ. “Làm gì đó cho tổ quốc” nghe thì lớn lao và cảm tính (nhứt là hai chữ “tổ quốc”), nhưng cụ thể là gì? Trồng cây? Tranh cử? Đăng status yêu nước? Nếu không rõ ràng, nó như bị yêu cầu hãy tỏa sáng mà không có đường dẫn.
Trong Thế chiến II, mọi người biết rõ phải làm gì: tiết kiệm thực phẩm, mua trái phiếu chiến tranh, hay làm việc ở nhà máy… Nhưng ở những nơi độc đoán, “phục vụ tổ quốc” có thể bị bẻ cong thành tuyên truyền. Như ở Bắc Triều Tiên, người dân bị yêu cầu “phục vụ” bằng cách tôn sùng chế độ, đánh đổi tự do cá nhân. Câu nói bị “hack” mất rồi!
Và quan trọng nhứt là chánh phủ thất bại. Không phải quốc gia nào cũng đáng để bạn hết lòng. Nếu chánh quyền làm ăn tệ, như dùng thuế của bạn xây cung điện trong khi trường học xuống cấp, thì “cống hiến” có thể là tiếp tay cho sai lầm.
Ở bên Tàu thời Mao, phong trào Đại Nhảy Vọt (1958–1962) kêu gọi người dân “phục vụ” bằng cách đạt chỉ tiêu sản xuất điên rồ, dẫn đến nạn đói kinh hoàng. Gần hơn, nhiều người phàn nàn về chánh phủ Mĩ chậm cứu trợ thiên tai hay ưu ái các tập đoàn lớn. Nếu tổ quốc không làm tròn nhiệm vụ, câu nói này có thể thành một lời trách móc không công bằng.
Bối cảnh là tất cả
Năm 1961, câu nói của Kennedy như một tách cà phê sáng đánh thức cả nước. Mĩ đang đối đầu với Liên Xô, và mọi người hào hứng chứng minh dân chủ là số một. Nó thúc đẩy những thành công lớn như lên Mặt Trăng hay phong trào dân quyền.
Giờ đây, mọi thứ phức tạp hơn. Người ta vẫn yêu tinh thần cống hiến, như tình nguyện sau cháy rừng hay hỗ trợ Ukraine. Nhưng cũng có người nghi ngờ, chỉ trích chánh quyền không đáp lại nỗ lực của dân. Trong một thế giới phân cực, câu nói này như một chiếc áo phông retro: vẫn cool, nhưng có còn hợp thời?
Vậy câu nói này là một câu bất hủ hay một giai điệu dễ bị hiểu sai? Chắc là cả hai, như một bài karaoke bạn yêu nhưng không phải hát ở mọi lúc và mọi nơi.
Tinh thần của nó rất tuyệt: hãy quan tâm đến cộng đồng, từ dạy học cho trẻ em đến nhặt rác ở công viên. Nhưng phải thực tế: một đất nước chỉ tốt khi những người điều hành nó làm tốt.
Nếu một chánh phủ kiểu Pol Pot (chỉ là ví dụ) mượn câu nói này, nó như việc họ mượn cái playlist của bạn để … tuyên truyền. Bạn sẽ nói: “Khoan, hợp tác phải hai chiều chớ!”
Đó là một mối quan hệ đôi bên cùng có lợi: dân chúng góp sức, nhưng chánh quyền phải mang lại công bằng, nước sạch, và có khi là Wi-Fi ổn định. Chỉ như vậy chúng ta mới cùng nhảy một điệu vui, không chỉ đứng vỗ tay trong khi ban nhạc lạc nhịp.
Câu nói đó vẫn là câu nói hay, nhưng chúng ta hãy thử viết lại theo phiên bản 2025: “Hãy hỏi bạn có thể làm gì cho tổ quốc, và tổ quốc có thể làm gì để xứng đáng với bạn.”
Giáo sư Nguyễn Văn Tuấn (Úc châu)
Nguồn: FB Nguyễn Tuấn
